Stichting Burung Manyar

Ik zit tegenover de Indonesische priester, architect, sociaal werker, filosoof en schrijver Y.B. Mangunwijaya in zijn huis op Mrican, een wijk in Yogyakarta. Hij wordt kortweg Romo Mangun genoemd. Romo is de beleefde aanspreektitel voor een geestelijke. Ik wil hem spreken over de grote verschillen tussen de kleine, rijke toplaag en het moeizame bestaan van zo veel anderen om een bestaansminimum te bereiken. Over het paradoxale van de (toen nog) steeds groeiende economie, die zo stabiel leek, maar niet meer dan een dun laagje internationale open markteconomie bleek. Over de eeuwenoude, informele desa-economie, waarop het bestaan van een groot deel van de bevolking berust. Over de façade van saillante rijkdom in Jakarta, die de stadskampungs en de zwerfkinderen aan het oog onttrekt. Over wat al niet meer…
Ik kende Mangunwijaya voornamelijk als schrijver van drie van zijn vele

Mijn reisgenoten en ik willen de Borobudur en Candi Mendut gaan bezoeken We hebben ons in een uiteraard overvolle bemo geperst, richting Tugu om de vertrekplaats van de bussen naar Muntilan te vinden. Als we over een lange brug stuiteren, zie ik in de diepte het bekende beeld van illegale nederzettingen op de oeverhellingen van de kali. Een dichte bebouwing biedt onderdak aan schoenpoetsers, krantenventers, becakrijders enz., die dus nog net niet dakloos genoemd kunnen worden.

Het gesprek op 19 juli 1997

Mangunwijaya zegt tegen mij: Als er in dit land sprake is van sociale problemen, dan gaat het erom of de politieke wil aanwezig is om ze op te lossen. De politiek dient momenteel het grootkapitaal, de kleine man wordt vergeten. Het debat dat ik met de politiek ben aangegaan over de rechten van de bewoners van de oever van de Kali Codé in Yogyakarta gaat hierover. Ik heb in feite nauwelijks iets gedaan, maar de symboolwaarde is groot geweest, vooral dankzij de pers.
Dit soort uitspraken en zijn actie ten gunste van de kalibewoners worden hem uiteraard niet in dank afgenomen. Dat hij zich nog redelijk vrij kan bewegen, heeft hij te danken aan het feit dat hij via de media internationale bekendheid heeft gekregen. Toen ik hem belde om deze afspraak te maken, drukte hij me op het hart met niet meer dan twee mensen te komen, want anders zou het wijkhoofd gegarandeerd een samenscholing bij de politie rapporteren.
Romo Mangun vindt de veroordeling van de schrijnende tegenstelling tussen arm en rijk, in ieder geval wat Indonesië betreft, een overtrokken, typisch westers oordeel. De zwervende stadskinderen hebben het niet echt slecht, vergeleken met de kinderen in Somalië bijvoorbeeld. Ze zijn in ieder geval weg bij hun problematische ouders of familie en zij kennen een vrijgevochten, maar onafhankelijk bestaan. Eten en drinken… het lukt ze wel om hun kostje bij elkaar te scharrelen.

Ary Krisnawati 1997
studente medicijnen

Ary in haar gezin 1997

Ik land op Sukarno-Hatta met als handbagage een weekendtas vol capsules Neoral, goed voor minstens zeven maanden. De hele maand december heb ik hulpverlenend Nederland plat gebeld, gefaxt en gemaild. Overal vind ik behulpzaamheid, goede tips en raadgevingen, maar niemand kan mij concreet helpen, tot ik bij de Nierpatiëntenvereniging LVD terechtkom. Die brengt mij als grote uitzondering in contact met een nefroloog, die mij een grote hoeveelheid capsules Neoral uit een restvoorraad schenkt. De druk is van de ketel. Gedurende zeven maanden is Ary van medicijnen voorzien en kan ik naar een permanenter oplossing gaan zoeken. Ik heb een dikke map met medische verklaringen uit Nederland en Indonesië bij me, ondersteund door een brief van de Indonesische Ambassade om de douane er eventueel van te kunnen overtuigen, dat ik geen drugskoerier ben, maar met een charitatief doel het land binnenkom.
Eddy wacht me op. Hij leidt de afdeling Jakarta van de Yayasan Aulia, een stichting die zwerfkinderen en kinderen uit sociaal zwakke milieus opvangt. Die biedt in haar tehuizen de kinderen een thuis en zo mogelijk een scholing, opdat hun toekomst zich niet meer in de marge van de maatschappij hoeft af te spelen. Ik moet weer sterk denken aan wat Romo Mangun me in 1997 over de zwervende grotestadskinderen zei: Echt kind zijn en opgroeien voor meer dan de rand van de samenleving, dat lukt ze niet en daarom mogen we dit probleem nooit accepteren. Zelf ging hij zich in het laatste deel van zijn leven steeds meer met deze kinderen bezighouden.
Eddy blijkt ook de broer van de zwager van Ary bij zich te hebben. Pas als ze me wijzen, waar ik me moet inchecken voor de vlucht naar Yogya, realiseer ik me dat ik nog geen douane gezien heb. Dan pas herken ik de kleding van Eddy’s begeleider: het uniform van de luchtmacht. Ik voel me trots, sterk en tot alles in staat. Wie wil er nu niet eens in zijn leven onder luchtmachtescorte een land binnenkomen? Al die documenten waren dus achteraf niet zo hard nodig geweest.
Om 22.00 uur laat ik mijn taxichauffeur in Yogya in het stikkedonker precies op de juiste plaats voor mijn vaste guesthouse stoppen, Jalan Kolombo 6. De elektriciteit in de wijk Samirono Baru is zoals gewoonlijk weer eens uitgevallen. Ignatia is nog wakker en ontvangt mij bij een brandend waxinelichtje. Naast mijn bed staat er ook een. Het bed heb ik het hardst nodig.

Dit is dan de wisseling van het millennium. Heel Yogyakarta rijdt permanent toeterend op motorfietsen en scooters, in auto’s en becak zeven rijen dik door de Jalan Colombo. Waar ze allemaal heengaan, ik heb geen flauw idee. Het huis is stil en donker. Ignatia is naar het wereldwijde schakelprogramma ter gelegenheid van Tahun 2000 op TV gaan kijken en heeft me beloofd op het moment suprème samen met mij de jaarwisseling te komen vieren. Ze moet in slaap gevallen zijn. Haar Tv-toestel zendt lichtflitsen uit voor niemand en toch verplaatst de tijd ons in een nieuwe fase in de historie. Na duizend jaar is de dag des oordeels opnieuw nog niet aangebroken. Of wel? Of juist misschien iedere dag?
Ik voel me alleen, met het vreemde, onwennige gevoel dat 1 januari 2000 voor een mens betekent, dat ze voorlopig mag blijven leven, simpelweg doordat ik er ben. Doordat ik besta. Wat betekent 1 januari 2000 voor mij?
Als kind had ik een levensgrote verering voor Albert Schweitzer. Lambarene had een magische klank voor mij die me riep om later dokter te worden, zodat ik mensen kon helpen. Liefst diezelfde zwarte mensen als in Lambarene, mensen zoals de Sjimmie die met zijn beweegbare handje geldstukken in zijn mond liet verdwijnen, mensen voor wie warme hemdjes werden gebreid voor in de winter. Waarom ben ik op het beslissende moment Nederlands gaan studeren en leraar geworden?
Nu ben ik wel aan dat kinderlijke idealisme voorbij. Ik voel me verwant aan de missionarissen SVD, als ik denk aan hun werk, zoals ik dat heb leren kennen in Flores. Natuurlijk is de verbreiding van het christelijke geloof ooit een hoofddoel geweest, maar al snel brak het idee door, dat letterlijk met eigen handen bouwen aan een betere toekomst ook een christelijke opdracht kon zijn. Er gingen landbouwtechnologen, weg- en waterbouwkundigen, biologen, onderwijskundigen, antropologen enz. als missionaris werken en de verbreiding van Gods woord ging hand in hand met daadwerkelijke verbetering van het leefklimaat. En dat alles ontwikkelde zich met een grenzeloos respect voor de bestaande cultuur en het vooroudergeloof. Het doel was de existentiële eigenheid van de bevolking in stand te houden.
Ik moet denken aan Pater Jilis Verheijen SVD, de oom van mijn vrouw, door wie ik van dichtbij tijdens mijn bezoeken aan de Manggarai heb leren kennen, hoe een mens door een innerlijke opdracht iets kan betekenen voor een ander. Tijdens gesprekken met Mgr. Van Bekkum SVD heb ik geleerd hoe ieder mens het mysterie van zijn bestaan in zichzelf en buiten hem vereert, en dat het wezen van het mysterie van de voorouderverering dicht ligt bij dat van het katholieke geloof. Wederzijdse inspiratie tussen beide geloofswerelden kan dan een voedende energie opleveren, terwijl verheffing van de ene boven de andere alleen maar ondermijnende krachten veroorzaakt. Ik denk aan wat Pater Yos Boumans SVD in het Groot Seminarie in Ledalero mij vertelde: dat doen wat je doen moet, helpen waar hulp nodig is en beschikbaar zijn als dat van je gevraagd wordt, een sterke innerlijke kracht vereist. Het eigen geloof is de bron van die kracht en de vanzelfsprekendheid van waaruit die gebruikt kan worden. Vandaar dat hij het kloosterleven, meditatie en retraites voor de paters SVD als een belangrijke inspiratie voor hun werk ziet.

Vandaag is het door mij privé gestarte fonds officieel een stichting geworden, de Stichting BURUNG MANYAR. Uiteraard is de naam gekozen om de herinnering aan het werk en de doelstellingen van Mangunwijaya levend te houden.
Het manyarmannetje bouwt een op een mandje lijkend nest, dat in een boom hangt, bij enkele soorten met een lange, slurfachtige ingang die een maximale veiligheid garandeert. Als een vrouwtje het nest weigert, breekt het mannetje het hele nest af en bouwt voor een nieuw vrouwtje een volledig nieuw.
Bij Mangunwijaya krijgt het bouwen aan zo’n nest ook de symbolische betekenis van bouwen aan een rechtvaardiger samenleving en een beter, sociaal veilig bestaan. Er is de revolutionaire gedachte aan verbonden, dat oude systemen afgebroken kunnen worden om er betere, nieuwe voor in de plaats te vormen.

Voor Ary begon het jaar 2001 vol beloften. Na een jaar zonder zorgen om aan haar medicijnen te komen, leek haar leven zich te stabiliseren. Ze had werk in het opvanghuis voor kinderen met een bescheiden eigen inkomen en ze werd gerespecteerd door haar collega’s. Bovendien kreeg ze de nodige eigen verantwoordelijkheid, zeker toen haar ook de financiële boekhouding werd toevertrouwd. Ze leerde zichzelf omgaan met de computer en samen met westerse stagiaires probeerde ze haar Engels te verbeteren.
Belangrijker echter was, dat haar gevoelsleven de kans kreeg zich te verrijken. Ze hield van de kinderen in het huis, genoot van nieuwe sociale contacten en voelde zich helemaal op haar plaats. Ze wilde er zijn voor andere mensen en zag dat als een belangrijke vorm om haar dankbaarheid in te tonen, nu God haar de kans had gegeven verder te leven.
Maar het lijkt erop, dat Ary in het voorjaar de tol moest gaan betalen voor jaren lichamelijke zwakte, hulpbehoevendheid en afhankelijkheid. Ze voelt zich vaak minderwaardig en een last voor haar omgeving. Ze ziet zichzelf heel sterk als iemand, die alleen maar kan falen.
De belasting op haar werk werd haar te zwaar, te meer daar ze er veel meer dan de volle 100% wilde presteren vergeleken met haar gezonde collega’s. Daarnaast wilde ze de mensen niet teleurstellen, die ze volgens haarzelf dankbaarheid diende te betonen. Kortom: Ary raakte flink in de war en ondanks een uitvoerige en na verloop van tijd zeer openhartige briefwisseling met mij raakte Ary in een zware depressie. Ze is herhaalde malen in het ziekenhuis opgenomen geweest, maar nu is ze thuis en herstelt heel langzaam.

Om de verantwoordelijkheid die de stichting op zich genomen heeft, te kunnen blijven dragen is permanent werk aan de uitbreiding van het begunstigerbestand nodig. Dat loopt vooralsnog zeer moeizaam en de groei gaat maar langzaam. Er zijn al zo veel goede doelen, die een beroep op ons doen. Bovendien schrikken veel mensen terug van zo’n gerichte, individuele hulp en geven de voorkeur aan meer structurele hulp aan projecten, waarvan meer mensen langdurig kunnen profiteren, zoals het opzetten van scholen en medische centra. Ik kan dat volledig begrijpen en ik wil dat liever ook wel, maar de individuele nood van ‘onze’ nierpatiënten bestaat desalniettemin.

Ibu Sulastri en Jordan in haar warung